Hormonalne ABC

Obchodzony 25 maja Światowy Dzień Tarczycy jest dobrą oka­zją, by nieco bliżej przyjrzeć się gruczołom dokrewnym i roli hormonów w ludzkim organizmie. Tarczyca nie jest jedynym gruczołem dokrewnym, czyli takim, który wydziela hormony, choć z pewnością jest najbardziej znana. Również jej wpływ na funkcjonowa­nie całego organizmu jest niebagatelny.

Układ hormonalny

Układ hormonalny (dokrewny) jest układem regulującym i koordynującym działanie różnych części ciała. Takie funkcje pełni również układ nerwowy. Są to zatem dwa główne układy, dzię­ki którym nasz organizm funkcjonuje prawidłowo, a wszystkie procesy są zharmonizowane. Układ hormonalny jest zbudowany z gruczołów wewnątrz­wydzielniczych. Oznacza to, że sub­stancje wydzielane przez te gruczoły dostają się do krwi i dzięki niej są trans­portowane do różnych zakamarków ciała. Substancje wydzielane przez te gruczoły nazywamy hormonami. To właśnie one wpływają na różne me­chanizmy zachodzące w ludzkim ciele, regulując ich intensywność. Zmniejsze­nie (niedoczynność) lub zwiększenie (nadczynność) wydzielania któregoś z hormonów, może zakłócić równowa­gę wewnętrzną organizmu i doprowa­dzić do choroby. W przeciwieństwie do układu nerwowego, którego dzia­łanie jest natychmiastowe, hormony działają znacznie wolniej, a efekty są długotrwałe. Hormony bardzo często działają w obszarach oddalonych od miejsca ich powstawania. Można je porównać do posłańców wędrujących drogą krwi, którzy niosą informację do innych narządów. Hormony pełnią róż­ne funkcje i najczęściej oddziałują na kilka narządów jednocześnie. Hormo­ny wydzielane przez komórki nerwowe nazywa się neurohormonami, a hor­mony wydzielane przez tkanki inne niż gruczoł dokrewny – hormonami tkankowymi. Hormony tego typu dzia­łają zazwyczaj lokalnie.

Gruczoły dokrewne

W skład układu dokrewnego czło­wieka wchodzą: szyszynka, przysadka mózgowa, tarczyca, przytarczyce, gra­sica, trzustka, nadnercza, jajniki i jądra.

Funkcjonowanie gruczołów dokrew­nych można porównać do zachowa­nia kierowcy, który podczas jazdy po mieście, by utrzymać względnie stałą prędkość, musi na zmianę hamować i przyśpieszać. Podobnie jest z gru­czołami, które albo spowalniają pracę narządów albo pobudzają je do dzia­łania. Gruczoły dokrewne znajdują się w różnych częściach ludzkiego organi­zmu. Są zróżnicowane pod względem budowy, wielkości oraz kształtu. Są sil­nie ukrwione i pozbawione własnych przewodów wyprowadzających. Można podzielić je na dwa rodzaje: czyste, któ­re wydzielają prawie wyłącznie hormony oraz mieszane, które oprócz hormonów wydzielają również inne substancje peł­niące różne funkcje.

Szyszynka stanowi część między­mózgowia. Odpowiada za produkcję melatoniny – hormonu wpływającego na ośrodki snu i czuwania mózgu, czyli tzw. rytm dobowy. Wydzielanie mela­toniny zmienia się w ciągu życia czło­wieka, a jej produkcja jest najniższa w podeszłym wieku. Poza tym mela­tonina wzmacnia układ odpornościo­wy, pomagając walczyć z chorobami. Zwiększa również zdolność organizmu do wyszukiwania i niszczenia komórek nowotworowych. Szyszynka wytwarza też serotoninę, która jest hormonem odpowiadającym za regulację ciśnienia krwi i czynności ośrodkowego układu nerwowego.

Przysadka mózgowa jest przede wszystkim odpowiedzialna za wytwarzanie przez inne gruczoły odpowiednich ilości hormonów. Ponieważ docierają do niej in­formacje o zapasach hormonów lub ich niedoborze, decyduje ona o tym, ile i jakiego hormonu po­trzebuje nasz organizm. Jeśli któ­regoś hormonu brakuje, podwzgórze (część mózgu) wydaje rozkaz przysadce, by zaczęła wydzielać hormon stymulu­jący, który pobudzi konkretny gruczoł do wzmożonej pracy. Jeżeli czegoś jest za dużo, podwzgórze mówi „stop”. Przy­sadka wydziela siedem różnych hor­monów, w tym m.in. hormon wzrostu i prolaktynę, która odpowiedzialna jest za laktację u kobiet karmiących piersią.

Tarczyca produkuje tyroksyny (T4) oraz trijodotyroniny (T3), które mają wpływ na działanie niemal wszystkich narządów oraz tkanek w organizmie. Przede wszystkim odpowiedzialne są za przemianę materii, zwiększając zużycie tlenu i produkując ciepło naszego ciała. Mają także swój udział w kurczliwości mięśnia sercowego, pobudzają ośrodek oddechowy oraz funkcje przewodu po­karmowego. Hormony tarczycy mają również ogromny wpływ na prawidłowy rozwój płodu, szczególnie jego mózgu.

Przytarczyce inaczej zwane gruczo­łami przytarczycznymi występują w są­siedztwie tarczycy. Najczęściej układają się po 4 po obu stronach gruczołu. Pro­dukują parathormon, którego zadaniem jest regulacja poziomu wapnia we krwi i płynie tkankowym, a także przekształ­canie prowitaminy D3 w witaminę D.

Grasica wyróżnia się wśród gruczo­łów dokrewnych tym, że jest gru­czołem tymczasowym. Oznacza to, że po jakimś czasie zanika. W okresie zanikania struktura grasicy zmienia się stopniowo w ten sposób, że jej komórki zostają zastąpione gęstą tkanką łączną lub tkanką tłuszczową. Grasica wpływa na prawidłowy rozwój układu immunologicznego, co skutku­je wykształceniem się mechanizmów koniecznych do zwalczania infekcji. To w niej dojrzewają limfocyty, czyli białe krwinki, odpowiedzialne za odporność człowieka.

Trzustka jest zarówno gruczołem zewnątrzwydzielniczym, który wydziela enzymy oraz gruczołem wewnątrzwy­dzielniczym produkującym hormony. Wszystkie substancje produkowane przez trzustkę są ważne dla organi­zmu, ponieważ pomagają w utrzyma­niu równowagi biochemicznej. Trzust­ka wydziela dwa hormony – insulinę i glukagon. Obydwa mają za zadanie kontrolowanie procesów związanych z utrzymaniem prawidłowego poziomu glukozy we krwi.

Nadnercza są parzystym organem osadzonym na nerkach. Składają się z rdzenia i kory. Kora nadnerczy wy­twarza aldosteron, kortyzol i andro­geny a rdzeń adrenalinę oraz noradre­nalinę. Adrenalina i noradrenalina to hormony, które wspomagają organizm w sytuacjach zagrożenia – przyśpie­szają pracę serca, rozszerzają naczy­nia krwionośne, podnoszą ciśnienie krwi oraz przyśpieszają metabolizm. Z uwagi na to nazywane są hormonami walki. Hormony produkowane przez korę nadnerczy regulują równowagę elektrolitową oraz gospodarkę wodną organizmu.

Jajniki są elementem żeńskiego układu rozrodczego. Ich głównym za­daniem jest produkcja komórek rozrod­czych. Wydzielają one progesteron i es­trogeny, które odpowiadają za regulację cyklu menstruacyjnego i prawidłowe funkcjonowanie układu rozrodczego. Czynność jajników sterowana jest przez ośrodkowy układ nerwowy.

Jądra są męskimi narządami płcio­wymi produkującymi komórki rozrod­cze, czyli plemniki. Wydzielają testoste­ron, który odpowiada za wykształcenie męskich cech płciowych, sylwetki oraz typu owłosienia. Testosteron jest pro­dukowany także w organizmach kobiet, lecz w bardzo niewielkich ilościach.

Hormony mogą leczyć

Jak już wspomniano układ hormo­nalny to niezwykły system obejmujący wydzielanie hormonów, które działają jak posłańcy – umożliwiają komunika­cję między poszczególnymi narządami. Jeśli ten układ działa bez zarzutu, cały organizm funkcjonuje sprawnie. Gdy jednak równowaga układu jest zakłó­cona, obniża się nastrój, gorzej wyglą­damy, zaczynamy chorować. Obniżony poziom hormonów we krwi może być przyczyną różnych dolegliwości. Do złagodzenia skutków niedoboru hor­monu lub zmobilizowania gruczołu do pracy stosuje się leki i środki hor­monalne. Na przykład, aby przywrócić zaburzoną równowagę organizmu zwią­zaną z wyłączeniem czynności jajników i niedoborem estrogenów w okresie przekwitania u kobiet, stosuje się hor­monalną terapię zastępczą. Polega ona na podawaniu fizjologicznych dawek estrogenów w celu uzupełnienia ich niedoborów.

Niektóre z hormonów mają silne właściwości przeciwzapalne i pobu­dzające. Przykładowo: kortyzol podaje się w ostrych reakcjach uczuleniowych i zapalnych, a adrenalinę przy zaburze­niach pracy serca. Do środków hormo­nalnych wykorzystywanych w leczeniu chorób układu ruchu należą sterydy anaboliczne, np. testosteron stosowa­ny jako środek wspomagający rozwój mięśni. Przyjmowanie leków hormo­nalnych wiąże się z występowaniem poważnych skutków ubocznych, dla­tego powinno odbywać się pod ścisłą kontrolą lekarza.

---

Zobacz całą zawartość numeru ►

Autorzy tekstów, Cogiel Renata Katarzyna, Miesięcznik, Numer archiwalny, 2019nr05, Z cyklu:, Z bliska, Teksty polecane