Gdy mózg się zwija
O niezwykłych funkcjach mózgu, o potrzebie zdrowego trybu życia i o tym, jak radzić sobie z otępieniem wieku podeszłego mówidr n. med. Katarzyna Łachut, psychiatra.
zdjęcie: canstockphoto.pl
2022-06-30
Redakcja: – Wiek podeszły związany jest z różnymi dolegliwościami, wśród których znajdują się także dolegliwości psychiczne. Jakie problemy psychiczne są charakterystyczne dla procesu starzenia się?
dr Katarzyna Łachut: – Ogólnie rzecz ujmując, cały proces starzenia się polega na zużyciu. Z biegiem lat w naszym organizmie zużywają się wszystkie narządy i komórki, ale wśród nich są takie, które są słabiej zastępowalne niż inne i ich zużycie staje się przez to bardziej dostrzegalne. Takimi komórkami są m.in. komórki kory mózgu, potocznie zwane szarymi komórkami. To wyrafinowane komórki, które są niezwykle wrażliwe na niedotlenienia i uszkodzenia. W całym naszym życiu pojawia się wiele przyczyn, z powodu których te komórki się zużywają lub zanikają. Im więcej mamy lat, tym bardziej będą one narażone na znikanie z naszego mózgowia. Najczęstszą formą problematyki psychiatrycznej i biologicznej starzejącego się mózgu są otępienia. W pojęciu otępienia mieści się nie tylko stępienie pamięci, czyli obniżenie możliwości pamiętania i funkcji intelektualnych, ale także zmiany w sferze emocjonalnej, a więc zaburzenia osobowości, apatia, wycofanie, izolacja, zamykanie się w domu, unikanie nowych sytuacji itd. Zanikanie kory mózgowej w procesie starzenia się powoduje często zaburzenia nastroju, obniżenie motywacji do działania, zaburzenia snu czy pogorszenie funkcji ruchowych. Z biegiem lat w komórkach naszego mózgu produkowanych jest mniej substancji chemicznych, które sprawiają, że jesteśmy podekscytowani, uśmiechnięci, chętni do życia.
– Czy to znaczy, że za otępienie (demencję) odpowiada chemia?
– W dużej mierze tak. W wieku podeszłym nie tylko zanikają funkcje naszego mózgu, który zamiast się rozwijać, przeciwnie – zaczyna się zwijać, ale pojawia się także wiele dolegliwości fizycznych, upośledzających ogólną sprawność. Człowiek starszy oprócz dolegliwości psychicznych ma też często problemy ruchowe, sprawia często wrażenie, jakby cały się kurczył, zapadał w sobie. To zjawisko można wyraźnie zaobserwować np. na przejściu dla pieszych. Kiedy zapala się zielone światło i rusza fala przechodniów, na samym jej końcu idą osoby starsze. Zwykle niepewnie stawiają kroki i są pochylone. Scena ta dobrze obrazuje procesy zachodzące w organizmie osoby starszej. Liczne funkcje i sprawności zmniejszają się na tyle , że nie nadążamy już za pędzącym wokół światem, zarówno fizycznie jak i mentalnie.
– Jakie są rodzaje otępienia?
– Mówiąc o rodzajach otępienia, można użyć porównania do tortu składającego się z wielu kawałków. Największym kawałkiem w tym torcie jest otępienie alzheimerowskie, spowodowane – jak sama nazwa wskazuje – chorobą Alzheimera. W torcie tym są również inne, mniejsze kawałki np. otępienie związane z przebytym udarem mózgu czy otępienie wywołane uszkodzeniem mózgu w przebiegu cukrzycy i innych chorób. Istnieją także rzadsze typy otępienia, które mogą dotyczyć osób młodych, nawet czterdziestoletnich.
– Czy występowanie otępienia w wieku podeszłym ma związek z trybem życia, jaki prowadziliśmy?
– Tak. Dawniej na określenie otępienia używano terminów demencja starcza lub miażdżyca starcza, które dzisiaj znowu wracają do łask. Okazuje się bowiem, że wszystko zaczyna się w odgałęzieniach tętniczek naczyń krwionośnych, które doprowadzają do komórki składniki potrzebne do jej zdrowego odżywienia i natlenienia. Jeżeli z wiekiem te tętniczki są niedrożne, bo mają dużo cholesterolu lub są zaklejone wysokim poziomem cukru albo ich ściany pękają z powodu niehigienicznego sposobu życia, wtedy jest większe prawdopodobieństwo, że w wieku podeszłym zapadniemy na otępienie. Dlatego nie bez znaczenia jest to, co mamy w naczyniach krwionośnych oraz to, jak przez całe nasze życie dbamy o podstawową kondycję.
– Czy otępienie ma podłoże genetyczne?
– Jak już wspomniano, stany otępienne w dużym stopniu zależą od procesów chemicznych zachodzących w komórkach mózgu. To, czy dana osoba zapadnie na otępienie, zależy od wielu czynników. Jest to związane z wewnętrznymi, zakodowanymi w komórce zdolnościami do regeneracji, do zapobiegania obumieraniu. Wszystkie te predyspozycje dziedziczymy w genach po naszych przodkach. Podobnie jest np. ze stawami, które w ciągu życia się zużywają, ale nie wszyscy seniorzy wymagają endoprotezy. U jednych bowiem te procesy zwyrodnieniowe zachodzą szybciej, u innych wolniej. Trzeba jednak pamiętać, że im starsi jesteśmy, tym te czynniki genetyczne bardziej schodzą na drugi plan. Na pierwszym planie jest ciśnienie, poziom cholesterolu i cukru we krwi, tryb życia jaki w przeszłości prowadziliśmy, elastyczność naszego mózgu.
– Jakie są najbardziej typowe objawy otępienia?
– Nie ma otępienia bez problemów z pamięcią i szeroko rozumianymi funkcjami poznawczymi. W otępiennych zaburzeniach pamięci najbardziej charakterystyczne jest to, że rozkwita pamięć dawna. Proszę sobie wyobrazić, że mózg to taki komputer, który powstałe ubytki zapełnia plikami ze starego dysku. Osoby starsze w bardzo drobiazgowy sposób pamiętają swoje młode lata, swój dom rodzinny, wszystkie imiona i nazwiska albo ceny produktów z bardzo dawnych czasów. Naruszona jest natomiast pamięć świeża. Oznacza to, że w mózgach tych osób nie powstaje tzw. stempelek pamięciowy i bardzo szybko zapominają, co wydarzyło się kilka godzin wcześniej lub poprzedniego dnia. Po prostu w mózgu osoby starszej nie dokonują się powiązania i skojarzenia, dzięki którym mógłby ów ślad pamięciowy powstać. Dobrze funkcjonujący mózg pozwala zapamiętać wiele szczegółów jednocześnie lub wykonywać w jednym czasie kilka czynności. Mózg osoby starszej nie jest już tak pojemny – bo jak powiedzieliśmy wcześniej, ma on tendencje do zwijania się – i dlatego często trudno mu odnaleźć się w wielowątkowej rzeczywistości, w której dużo się dzieje.
– Co w zachowaniu osoby starszej powinno zaniepokoić bliskich?
– Tutaj pojawia się problem, bo osoby starsze często mieszkają same i opiekunom, którzy na co dzień nie są blisko nich, trudno zaobserwować niepokojące zmiany w ich zachowaniu. Na pewno powinny zaniepokoić nas zmiany osobowościowe, na które mogą wskazywać różne niespotykane dotąd zachowania. Gdy np. osoba starsza nie chce nikogo odwiedzać, wychodzić z domu, nie chce poznawać i uczyć się nowych rzeczy, boi się nawet najmniejszych zmian w swoim otoczeniu, wówczas jest to sygnał, że zaczyna się dziać coś złego. Ważne jest zwrócenie uwagi na to, jak osoba starsza funkcjonuje w całości, jak ogólnie radzi sobie z codziennymi czynnościami. Nieraz potrzeba ze strony bliskich dłuższej i bardziej wnikliwej obserwacji, bo nie wszystkie niepokojące zmiany rzucają się w oczy od razu. Często osoby starsze funkcjonują w miarę dobrze jedynie w trybach, które wyćwiczyły przez lata: np. chodzą na zakupy tylko do dobrze znanego sklepu, a do parku zawsze tą samą, zapamiętaną drogą. I tylko w tych wyćwiczonych schematach są w stanie się odnaleźć. Poważny problem pojawia się, gdy trzeba wyjechać na kilka dni, spakować się, zorganizować, zmienić otoczenie, spotkać się z obcymi ludźmi. Ponadto powinny także niepokoić nas u osoby starszej jej narastające ograniczenia w sferze poznawczej, gdy np. trudniej jej wyciągać wnioski, gdy staje się podejrzliwa i nieufna, gdy zaczyna oskarżać innych o chowanie lub zabieranie osobistych rzeczy, gdy pojawiają się problemy ze snem i przełączenie funkcjonowania na tryb nocny. Niepokoić powinny także wspomniane wcześniej problemy z pamięcią świeżą przy jednoczesnym rozkwicie pamięci dawnej.
– Czy można w jakiś sposób zapobiegać wystąpieniu otępienia?
– Najogólniej mówiąc, najlepszą profilaktyką otępienia jest prowadzenie zdrowego, higienicznego trybu życia. Jeśli będziemy dbać o właściwe odżywianie, aktywność fizyczną, ćwiczenia intelektualne (np. czytanie, rozwiązywanie krzyżówek), wówczas ryzyko wystąpienia otępienia w wieku podeszłym będzie mniejsze. Pamiętajmy także, że nie bez znaczenia jest to, jakie relacje społeczne budowaliśmy w ciągu całego naszego życia. Dobre i ciepłe relacje budowane z osobami z naszego otoczenia w ciągu lat, procentują w wieku podeszłym i z pewnością pomagają złagodzić ewentualne dolegliwości natury psychicznej i poznawczej.
– Jak należy postępować wobec osoby z otępieniem w rodzinie? Proszę o kilka praktycznych wskazówek.
– Na opiekunach osoby starszej spoczywa wielka odpowiedzialność. Ważne jest, aby dla osób z otępieniem być mądrymi opiekunami. Czasem trzeba im coś narzucić, wziąć sprawy w swoje ręce, zdecydować za nich. Oczywiście zawsze musi się to odbywać z delikatnością, czułością, spokojem, szacunkiem dla drugiej osoby. Jako opiekunowie musimy wziąć na siebie chociażby obowiązek wspólnego chodzenia do lekarza, przysłuchiwania się lekarskim zaleceniom, nadzorowania przyjmowania leków itd. W stanach otępiennych i zaburzeniach pamięci dochodzi bowiem do wielu zaniedbań, co może mieć fatalne skutki dla ogólnego stanu zdrowia osoby starszej. Ze strony opiekunów musi to być zawsze dyskretny nadzór nad zdrowiem i nad strukturą dnia. Nie wolno niczego wymuszać na siłę, ale czujnie i z pełnym zaangażowaniem towarzyszyć i troszczyć się. Ponadto ważne, abyśmy jako osoby młodsze i jeszcze sprawne nie udawali, że otępienia nie istnieją. Trzeba pamiętać, że otępienia są wszechobecne – po 85. roku życia aż 85% osób ma cechy otępienia i problemy z pamięcią. Należy więc mieć świadomość tego zjawiska i jego skali. Często się od tego problemu odwracamy, bo boimy się, że nasi bliscy będą niesprawni, że będziemy musieli się nimi zająć. Odraczamy tę nieprzyjemną myśl, że problem może dotyczyć kogoś z naszych bliskich aż do momentu, gdy nie da się już zaprzeczyć faktom. Opiekując się osobą bliską z otępieniem warto także szukać pomocy poza rodziną i najbliższym kręgiem znajomych, bo osoba starsza często lepiej reaguje na pomoc kogoś obcego. Nie chciejmy wszystkiego zrobić sami, dajmy sobie pomóc.
– Bardzo dziękuję Pani za rozmowę i cenne wskazówki.
Zobacz całą zawartość numeru ►
