W zamyśleniu nad ikoną –„Trójca święta” Andrieja Rublowa
W ikonach Andrieja Rublowa istotne jest przede wszystkim to, co nie podpada bezpośrednio pod zmysł wzroku. Prawdziwy ikonopisarz nieustannie oczyszcza zmysły, by widzieć Niewidzialnego
zdjęcie: www.freechristimages.org
2021-11-02
Covid-19, jak każda choroba, przyniósł osłabienie nie tylko ludzkich ciał, ale także i ducha. Utrudnienie czy wręcz niemożność praktyk religijnych, szczególnie Eucharystii i sakramentu pokuty, izolacja społeczna sprawiły duchowe osłabienie człowieka, a niejednokrotnie niemalże zanik relacji Bóg – człowiek. W czasie lockdownu słabi w wierze jeszcze bardziej osłabli i być może utwierdzili się w zgubnym przekonaniu, że Bóg jest niekoniecznym do ludzkiego istnienia dodatkiem. Doświadczających na co dzień żywego Boga trawiła niczym niezaspokojona tęsknota za Jezusem adorowanym i spożywanym pod postacią chleba, za sakramentalnym „odpuszczam tobie grzechy…”, za zewnętrznym wymiarem wspólnoty, choćby zgromadzeniem liturgicznym. Tych ostatnich warto jest zaopatrzyć w ikonę i wprowadzić w jej kontemplację tak, by stała się ona towarzyszką codzienności, pamięcią o nieustannej obecności Boga, namiastką Jego adoracji nie tylko wtedy, kiedy utrudniony, bądź niemożliwy jest dostęp do zwyczajnych, sakramentalnych środków spotkania z Bogiem, ale zawsze.
Kontemplacja ikony jest próbą przeniknięcia tajemnicy. Jest ona ukryta w barwie i liniach nanoszonych na deskę przez oczyszczonego modlitwą i postem ikonografa. Greckie słowo „ikona” znaczy „obraz”. Jednakże nie jest on jak każdy inny. Ikonę pisze się jak natchnioną księgę, w której pierwszym autorem jest Bóg, a opisującym słowem linia i barwa.
Proponuję modlitewne zatrzymanie się przy ikonie „Trójca Święta” jednego z najwybitniejszych pisarzy ikon, rosyjskiego mnicha Andrieja Rublowa (XIV/XV w.). Jest to dzieło wieńczące życie ikonopisarza, a przez to uważane za jedno z najdojrzalszych jego dzieł – synteza mistycznych doświadczeń Trójjedynego Boga. Dlatego do odczytania prawdy zawartej w tej ikonie niedostatecznym staje się zmysł wzroku i pobieżne spojrzenie. Koniecznym staje się głębokie zamyślenie, przeniknięcie wiarą najdrobniejszych szczegółów, by dojść do tego, co stanowi jej istotę, co było „mistycznym widzeniem” Rublowa, pozwalającym wyjść poza biblijne opowiadanie o gościnie pod dębami Mamre, jakiej Abraham udzielił trzem przybyszom (por. Rdz 18).
Ikona ta jest oczyszczona ze szczegółów przekazu autora Księgi Rodzaju: przedmiotów, potraw, naczyń. Nie ma też na niej goszczących – Abrahama i Sary. Deskę wypełniają przybysze otaczający stół, na którym znajduje się czasza z głową baranka.
Postaci aniołów i stół odnoszą się do dwóch największych tajemnic wiary chrześcijan: Trójcy Świętej i Eucharystii. Te dwie rzeczywistości przeniknięte są jednością. Teologia mówi o jedynym Bogu w trzech Osobach i o sakramencie jedności, jakim jest Sakrament Ciała i Krwi Chrystusa. Tę zdogmatyzowaną prawdę Rublow ukazał, wpisując trzy postaci w idealny okrąg umieszczony w tzw. kowczegu, obramowaniu symbolizującym w ikonie granicę pomiędzy sacrum i profanum. Okrąg symbolizuje Boga. Dlaczego? Bo, podobnie jak Bóg nie ma swojego początku i końca.
W ikonach Rublowa istotne jest przede wszystkim to, co nie podpada bezpośrednio pod zmysł wzroku. Prawdziwy ikonopisarz nieustannie oczyszcza zmysły, by widzieć Niewidzialnego. Analiza ikony Trójcy Świętej pozwala dostrzec w jej kompozycji kielich – symbol Eucharystii, utworzony przez wewnętrzne krawędzie przybyszów po prawej i lewej stronie stołu. Taki układ sprawia, że centralna postać ikony znajduje się jakby wewnątrz kielicha. Pozwala to dostrzec w niej osobę Jezusa Chrystusa. Prawa ręka środkowej postaci spoczywa nad kielichem w geście błogosławienia. Układ palców wyraźnie wskazuje na boską i ludzką naturę w Jezusie Chrystusie. Kolejnym szczegółem przemawiającym za Jezusem w centralnej postaci ikony, jest znajdujące się nad nią drzewo – symbol drzewa rajskiego i krzyża. Nie bez znaczenia jest również kolor szat środkowego anioła. Purpurowy chiton – długa suknia z pomarańczowym klawi – paskiem na ramieniu, jest symbolem człowieczeństwa, a błękitny hymation – płaszcz, jest symbolem bóstwa. Boży Syn – Kapłan na tle ołtarza ofiarnego – drzewa krzyża, sięga po ofiarę – kielich swojej Krwi, by złożyć ją za grzechy świata. To „Baranek Boży, który gładzi grzech świata” (J 1, 29).
Anioł po lewej stronie przedstawia Ojca. Ubrany jest w złotą szatę. Ta barwa w ikonografii jest szczególna. Ikona zazwyczaj jest przesiąknięta złotem. W ten sposób wyraża misterium światłości Boga. Spod złotego, boskiego hymationu wydobywa się błękitny chiton – znak promieniującej miłości Ojca. Jego niewidzialność wyraża przejrzystość szat, ledwie widzialny kolor niebieski: „Tyś jest Bogiem ukrytym” (Iz 45, 15); „Boga nikt nigdy nie widział” (J 1, 18). Wpatrywanie się w Jego twarz pozwala dostrzec odbicie twarzy Syna, który objawia niewidzialnego Ojca: „Czy nie wierzysz, że Ja jestem w Ojcu, a Ojciec we Mnie? Słów tych, które wam mówię, nie wypowiadam od siebie. Ojciec, który trwa we Mnie, On sam dokonuje tych dzieł. Wierzcie Mi, że Ja jestem w Ojcu, a Ojciec we Mnie” (J 14, 10-11). Postać ta wydaje się być źródłem miłości, źródłem wszystkiego: świętości, istnienia, bytu. Prawa, otwarta dłoń zdaje się ofiarowywać wszystko i wszystko przyjmować. Ojciec ma nad sobą świątynię bez drzwi, otwartą dla wszystkich, którzy poszukują Boga i mogą odnaleźć Go w Eucharystii: „w domu Ojca mego jest mieszkań wiele” (J 14, 2). Do tego domu, od wydarzenia pierwszego grzechu, dzięki Synowi Bożemu zmierza całe ludzkie stworzenie.
Anioł siedzący po prawej stronie ma nad sobą skalistą górę. Na biblijnych wzniesieniach: Synaju, Horebie, Karmelu, Taborze, Górze Błogosławieństw człowiek słyszał Boga. To dar Ducha Świętego. Do trzeciej Osoby Trójcy Świętej nawiązuje symbolika kolorów. Błękit oznacza niebiańskość zstępującą na człowieka, Ducha Świętego zamieszkującego w ludzkim sercu. Zielony hymation nawiązuje do Ducha Ożywiciela. Człowiek żyje tchnieniem Ducha (por. Rdz 2, 7).
Spośród innych symboli zamieszczonych przez Rublowa, na uwagę zasługuje kielich znajdujący się w centrum stołu. Symbolizuje on Eucharystię – dzieło Trójcy Świętej, choć wyraźnym Ofiarnikiem jest centralna postać ikony – Syn. Przeprowadzone w 1904 roku prace konserwatorskie, polegające na usunięciu okładu z zapalanych przed ikoną wotywnych świec i rozmaitych przemalowań, pozwoliły dostrzec w czaszy głowę baranka – ofiarę, która przez Jezusa została złożona za zbawienie człowieka i która jest uobecniana w Eucharystii. Czasza nawiązuje do żydowskiej Paschy, która była początkiem wyzwolenia z niewoli egipskiej. „Nowy Baranek” – Jezus wyzwala z niewoli grzechu.
W dolnej części stołu jest wycięty prostokąt. To symbol odkupionego świata z jego czterema stronami, a także płyty narodzenia i grobowej, do której złożono po śmierci martwe ciało Jezusa. Z tej strony stołu znajduje się wolne miejsce – przygotowane dla każdego, kto chce ucztować z Bogiem, kontemplować Jego ikoniczną obecność. Jest to miejsce, które teraz zajmujesz.
Trzy postacie trzymają w ręku laski. Są to kaduceusze – symbol władzy królewskiej. Ich jednakowy rozmiar symbolizuje jedność trzech Osób Boskich. Inne jedynie jest ich ustawienie: laska Boga Ojca jest całkowicie pionowa, Syna trochę pochylona, Ducha Świętego jeszcze bardziej. To symbol prawdy, że wszystko pochodzi od Ojca, przez Syna w Duchu Świętym.
Przez kolor złoty, dominujący w ikonie, przebija się biel nimbu (aureoli wokół głów) i stołu. Kolor biały przenosi w świat boskości, przesiąknięty czystością, niewinnością. Kolor biały wyraża też to, co teologia wschodnia nazywa „niestworzoną światłością”, światłem Góry Tabor, jakie promieniowało od Jezusa w czasie przemienienia i otaczało Piotra, Jakuba i Jana (por. Łk 9, 28-36). To symbol tego, że w Eucharystii obecna jest największa świętość – jedna i niepodzielna Trójca, w niej światłość Trzech łączy się w jedność.
Zapraszam, byś pozostał przed ikoną i odczytał jej treść w bardzo osobisty sposób. Podejmij trud, aby przez to, co widzialne dojść do Niewidzialnego, ze znaku odczytać oznaczaną rzeczywistość. Co mówi do Ciebie Bóg?
Zobacz całą zawartość numeru ►
